Zoals jullie, de lezers van deze blog, wellicht wel doorhadden ondertussen, schrijf ik die niet volledig uit vrije wil. In het kader van de Master Journalistiek moesten we een blog vrijhouden, en daar een aantal essays op publiceren, die we dan de naam “blogposts” moesten geven. Het vak waar dat staaltje misnomen-eren onder viel, sloot vandaag exact een week geleden af met een slotdebat – over fake news dan nog wel. Ik verwees eerder al naar dat heerlijke fenomeen met betrekking tot Trump, maar het fenomeen gaat natuurlijk al een stuk langer mee dan de meest recente Amerikaanse verkiezing. Het gaat ook een stuk breder dan wat sindsdien zo klassiek wordt bestempeld als “fake news”.
Dat moet dan dus ook het startpunt zijn van gelijke tekst over het fenomeen dat steeds meer de aardbol overneemt: wat is nu precies fake news? Het lijkt misschien vanzelfsprekend, maar er bestaat nog heel wat discussie over – zelfs journalisten hebben nog niet precies kunnen vastpinnen wat ze nu eigenlijk onder de term fake news verstaan, In z’n letterlijke vertaling is het gewoon vals nieuws, alles wat niet waar is dus. Maar goed, als er iets is dat jaren aan highschool-drama me hebben bijgebracht, is het wel dat “valse informatie” evengoed een gevolg kan zijn van veel meer dan kwade wil. Klik bijvoorbeeld eens door naar dit artikel, dat een opsomming geeft van enkele van de stomste manieren waarop nieuwsberichtgeving de mist in ging.
Eens een verhaal van zes jaar eerder een vliegtuigmaatschappij bijna het faillissement kan insturen, weet je dat er soms ook gewoon domme dingen gebeuren. Of dat nu het gevolg is van een misverstand tussen bron en reporter, van informatie die pas achteraf foutief bleek te zijn, of van een lezer die vergeet de datum van publiceren te checken – mistakes are made. Hier gaat het dus, ter verduidelijking, niet om dat soort nieuws. Voor de duur van dit artikel, vraag ik je om even mee te gaan in de definitie van fake news, als verkeerdelijke informatie die opzettelijk de wereld is ingestuurd. Zij het omdat de verzender een grap wil uithalen met de lezers (The Onion, ik kijk naar u), zij het wegens een politieke, religieuze, etc. overtuiging (als je hier aan Trump denkt: I’m with you) of wegens echte kwade wil (hier zit ik even zonder voorbeeld – gelukkig). Fake news, voor het schrijven van deze post, staat gelijk met iets wat opzettelijk as such gecreëerd is.
Maar goed, ook hier zitten we dus nog met een onderverdeling in drie soorten. Ik denk dat we het er wel over eens mogen zijn dat The Onion, De Speld en hun geestesverwanten van het eerder onschuldige soort zijn. Goed, mensen durven ook hier wel eens het nieuws voor waar aan te nemen. Over de grote lijn pogen deze media echter de niet-waarachtigheid van de feiten die ze verkopen net genoeg over the top te maken. Zo is het voor de lezer toch steeds duidelijk dat het doel bij dergelijke sites niet informeren en wel humor is.
Waar het de kwade wil en de overtuiging betreft, kan het soms wat moeilijker zijn om een duidelijk onderscheid te maken. Dat heeft dan niets (of toch weinig) met de inhoud, en alles met de vorm te maken. Het grootste probleem met fake news in zijn meest enge definitie (opzettelijk en niet-humoristisch) is namelijk dat het pretendeert echt nieuws te zijn. Een van de zwaardere voorbeelden van dergelijk fake news is het voorval waarbij een man schoten vuurde in een pizzeria die volgens een complottheorie het centrum zou zijn van een netwerk van seksueel misbruik van kinderen – onder leiding van Hillary Clinton, nog wel. Een van de interessantere statements uit voorgaand artikel legde onmiddellijk een link naar een van de basisvragen van het slotdebat vorige week:
Welch (de dader) refused to disavow the claims he had read online.
He also said he did not like the term “fake news”, which he saw as a pejorative term that attempted to denigrate reports carried by alternative media.
“Als je ‘fake news’ gelooft, dan is dat deels je eigen schuld.” Nu, het woord ‘schuld’ vind ik sowieso een beetje een grote term. Maar het moet natuurlijk wel gesteld dat zowel de lezer als de journalist als taak hebben hun bronnen te checken. Het probleem bij “geloven” ligt hem net ook heel vaak in de keuze die er aan vast hangt. Zeker bij alles wat fake news door politieke, religieuze, etc. overtuiging is, gaan het nieuws dat je opzoekt en dat je gelooft vaker samen met een keuze. Bewust of onbewust, verschillende studies hebben reeds uitgewezen dat mensen het erg moeilijk hebben met informatie die tegenspreekt wat ze geloven (Garrett 2013, Hart & Nisbet 2011). Dat weerspiegelt zich dan ook in de manier waarop wordt omgegaan met fake news: zoals ik hierboven aanhaalde, is een van de kenmerken van fake news in z’n enge definitie net dat het pretendeert écht nieuws te zijn. Een recente studie van de Stanford’s Graduate School of Education bevestigde zelf dat de gemiddelde jongvolwassene “schokkend slecht” waren in het al dan niet onderscheiden van, bijvoorbeeld, reclame en artikels. Gecombineerd met de bevestiging van de eigen ideeën en waarden, gaat het wat deze stelling betreft dan ook niet zozeer om “schuld” als om “logisch”.
Let wel: logisch betekent niet per se goed, maar het is ook een grote stap verwijderd van de stigmatisering die samengaat met een term als “schuld”.
Een aantal elementen van het slotdebat vond ik eerder vanzelfsprekend (Fake news wordt niet alleen verspreid om mensen te misleiden, maar ook om data over mensen te verzamelen? Ja, duh. De media moeten lessen trekken uit de ervaring met fake news? Liefst wel, ja.) Een vraagstuk dat ons werd voorgelegd waar ik het hier wél verder over wil hebben, is dat van de oplossingen. Concreet: “Fake news is een probleem, de vooropgestelde oplossingen zijn echter erger dan de kwaal.” Ik vermoed dat mijn standpunt omtrent het eerste deel van die stelling (fake news is een probleem) doorheen deze post al duidelijk werd. Het interessante hierbij is dat er wel degelijk nog discussie is over het al dan niet problematisch zijn van wat doorgaans fake news wordt genoemd, onder andere omdat wat door sommigen als fake news wordt benoemd, voor anderen gewoon nieuws is dat ingaat tegen de establishement. Een oplossing voor fake news die in de praktijk bijna neer komt op censuur, lijkt dan inderdaad erger dan de kwaal. Maar welke oplossingen kunnen we dan wel volgen?
Een eerste mogelijkheid is controleren. Dat kan dan gaan van Facebook die berichten moet controleren (maar: dan beslist Facebook ook over wat als “waarheid” mag worden beschouwd) tot sites zoals Fake News Watch, die zich volledig toeleggen op het oplijsten van sites die specialiseren in fake news en hoaxes. Daarnaast heeft The Washington Post recent een extensie ontwikkeld, waar de tweets van Donald Trump worden geanalyseerd en voorzien van commentaar op de feitelijkheid ervan. Nog op Twitter, zijn er verschillende accounts (PolitiFact, FactCheck, …) die zich bezighouden met het fact-checken van wat politici (en anderen, natuurlijk) zeggen.
Een tweede mogelijkheid vinden we bij het publiek zelf. That’s to say, bij de kritische houding van het algemene publiek. Dat uit zich zowel in het al dan niet sharen van een artikel waar je niet volledig zeker over bent, als in het kritisch nadenken om tot die conclusie gekomen te zijn. Jammer genoeg lijken heel wat mensen die gewoon al niet te hebben – een kritische houding, that is. Hoewel het altijd een stuk gemakkelijker is om gewoon voor waar aan te nemen wat je leest, kan dat in heel wat omstandigheden niet. Hoe die kritische houding terug bij de mensen moet worden gebracht? Wel, het belang van de onderwijsinstellingen kan daarbij niet worden weggedacht. Het probleem is dan, natuurlijk, dat je met deze optie ook de verantwoordelijkheid volledig bij het publiek legt. Gezien de functie van de journalistiek (watchdog, etc.) lijkt dit eigenlijk erg contra-intuïtief: journalisten mochten deze functie net uit de handen van het volk nemen – dan moeten we ze daartoe ook kunnen vertrouwen.
Dat brengt ons dan weer bij de derde mogelijkheid: de traditionele media op hun verantwoordelijkheid wijzen, en hogere eisen stellen zodat ze als voorbeeld kunnen dienen. Niet alleen een voorbeeld van hoe aan journalistiek gedaan moet worden, maar ook van hoe een betrouwbare site er dient uit te zien. Dat moet dan samen gaan met het duidelijker vermelden van bronnen, het aanhouden van de voorwaardelijke wijs als er ook maar enige twijfel is en nagaan in welke mate mogelijke fouten in het nieuws kunnen zijn binnengeslopen. Als dat meer werk voor de journalisten creëert – en dus meer jobs, waar ik enkel blijk om kan zijn – dient men dat ook af te wegen tegen de voordelen die het met zich meebrengt. In dit geval lijken de voordelen (minder fake news, gemakkelijker herkenbaar fake news) inderdaad de bovenhand te krijgen.
Wat er ook van aan zij, het mag ondertussen wel duidelijk zijn dat fake news problematisch is. Al was het maar omdat het een verbazingwekkend verschil in de definitie van het begrip “waarheid” blootlegt, fake news kan een ware ondergraving van de betrouwbaarheid van de journalistiek betekenen. De gevolgen die daaraan gekoppeld zijn in de echte wereld, maken nog duidelijker dat naar oplossingen gezocht moet worden. Dat daar een relatief breed gamma aan mogelijkheden voor bestaat moet wel als positief gezien worden. Al was het maar omdat een strengere (hardere) aanpak van fake news misschien ook zal kunnen leiden tot een ontmoediging voor het maken ervan. Wie weet kunnen we, door mensen er niet meer in te laten geloven, het hele fenomeen ook laten afnemen?
A worry for future me.
Bibliografie
- G.a. (G.d.). False news. Article 19.
Geraadpleegd van https://www.article19.org/pages/en/false-news.html - Bump, P. (2016, 19 december). Now you can fact-check Trump’s tweets – in the tweets themselves. The Washington Post.
Geraadpleegd van https://www.washingtonpost.com/news/the-fix/wp/2016/12/16/now-you-can-fact-check-trumps-tweets-in-the-tweets-themselves/?utm_term=.b814a55a66e8 - Carpenter, A. (2016, 9 december). What is ‘fake news’ anyway? Conservative Review.
Geraadpleegd van https://www.conservativereview.com/commentary/2016/12/what-is-fake-news-anyway - Gayle, D. (2016, 8 december). ‘Pizzagate conspiracy’ gunman: ‘I regret how I handled the situation’. The Guardian.
Geraadpleegd van https://www.theguardian.com/us-news/2016/dec/08/pizzagate-conspiracy-gunman-i-regret-how-i-handled-the-situation - Garrett, R. (2013). The promise and peril of real-time corrections to political misperceptions. CSCW ’13 Proceedings of the 2013 conference on Computer supported cooperative work. p. 1047-1058.
Geraadpleegd van http://dl.acm.org/citation.cfm?id=2441895Grimes, A. (2015, 17 februari). 10 Glaring Examples of News Reporting Gone Wrong.
Geraadpleegd van http://listverse.com/2015/02/17/10-glaring-examples-of-news-reporting-gone-wrong/ - Hart, P. & Nisbet, E. (2011, 11 augustus). Boomerang Effects in Science Communication – How Motivated Reasoning and Identity Cues Amplify Opinion Polarization About Climate Mitigation Policies.
Geraadpleegd van http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0093650211416646 - Hasson, P. (2016, 12 juni). Journalists struggle to define ‘fake news’ even as they declare war on it. The Daily Caller.
Geraadpleegd van http://dailycaller.com/2016/12/06/journalists-struggle-to-define-fake-news-even-as-they-declare-war-on-it/ - LoGiurato, B. (2016, 10 december). What is ‘fake news’. Business Insider UK.
Geraadpleegd van http://uk.businessinsider.com/how-fake-news-spreads-2016-12?r=US&IR=T - Stanford History Education Group. (2016). Evaluating Information: The cornerstone of civic online reasoning.
Geraadpleegd van https://sheg.stanford.edu/upload/V3LessonPlans/Executive%20Summary%2011.21.16.pdf
Nederlands 
English (UK)